HUỲNH NGỌC TRẢNG
Ngày 18-02-2006, Hội Văn Nghệ dân gian Việt Nam đã cử hành Lễ Trao bằng công nhận danh hiệu Nghệ nhân dân gian cho nghệ nhân cổ nhạc Phan Văn Nhứt tại Trung tâm Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh. Việc làm này không chỉ ghi nhận công lao bảo tồn và truyền dạy âm nhạc truyền thống của lão nghệ nhân Phan Văn Nhứt mà còn là sự thừa nhận giá trị của dòng nhạc Cần Đước, nói rộng ra là Cần Đước-Cần Giuộc (Long An) -một dòng nhạc có vai trò quan trọng đối với sinh hoạt đờn ca từ trong lễ tục gia đình đến lễ hội đình, chùa, miếu vũ và các cuộc tiệc vui chơi ở đất Gia Định-Sài Gòn-Chợ Lớn xưa và cả thành phố Hồ Chí Minh bây giờ.
1. Không biết rõ từ thời điểm nào, xứ Cần Đước được nổi danh về đặc sản gạo, với câu tục ngữ phổ biến “Gạo Cần Đước, nước Đồng Nai”. Nhưng điều có thể chắc là vùng đất này, do nối với biển Đông là cửa Soài Rạp, lại từ đó thông vô đất liền là sông Vàm Cỏ, sông Rạch Cát nên là nơi đón các nhóm lưu dân Nam tiến sớm.
Lợi thế lớn nhất của vùng Cần Đước là một trạm trung chuyển của tuyến giao thông-vận tải đường sông nối miền đồng bằng sông Cửu Long với vùng đô thị Sài Gòn-Chợ Lớn và cả với miền Đông Nam bộ qua sông Vàm Cỏ và Rạch Cát. Năm 1879, đào kinh Nước Mặn nối sông Vàm Cỏ vào sông Rạch Cát, có thể coi là cái mốc đánh dấu sự chuyển biến từ xứ sở “chất phác như xưa” đến một bước phát triển đáng kể.
Một trong những lối ra nổi bật là nghề đóng ghe. Ghe Cần Đước “mũi đỏ lườn xanh” và đặc biệt là con mắt ghe tròn, tròng đen ngó vào trừng trừng vang danh khắp giang hồ lục tỉnh. Do đi đây đó, họ phải học võ để phòng thân và bảo vệ nhau. Đám bối (trộm đường sông) Ba Cụm, Cây Khô, đám du côn chợ, du côn vườn đều cạch mặt dân thương hồ Cần Đước. Lối sống “điệu nghệ, giang hồ” không chỉ có vậy, phải “văn võ song toàn”, tức phải biết ca, biết hát đôi bài để giao lưu, thời thượng là rao được vài bản đờn, thuộc đôi bài ca tài tử, mấy bài vọng cổ…làm vốn để phong lưu nơi xứ lạ quê người, thù tạc với bạn bè bên chén rượu, chung trà, không phải nơi cao lâu tửu điếm thì cũng ở quán chè, tiệm cà phê hủ tíu. Đời giang hồ “tứ hải giai huynh đệ” kia mà. Nhạc Cần Đước, đờn ca tài tử Cần Đước hình thành và phát triển trong môi trường đó và từ cuộc sống đó mà lan toả đây đó.
Mặt khác, xứ ruộng biền nương rẫy, một năm một vụ, thời nông nhàn, người không làm nghề sông nước phải chọn cách “bán công bán nông”. Họ lên Chợ Lớn-Sài Gòn làm ăn. Người ở Long Cang, Long Định đi bán chiếu. Nghề mộc (tủ, giường, bàn ghế), nghề điêu khắc gỗ cũng lấy chốn đô thị Sài Gòn-Chợ Lớn là nơi hành nghề. Ấy vậy, nên cuộc sống của người Cần Đước không khuôn vào “bổn xứ” mà là tứ xứ. Đi xa làm ăn là chuyện thường tình. Nhạc cổ Cần Đước cũng vậy, nó theo đường đi của các nghệ nhân mà đi…
2. Về âm nhạc tài tử ở khu vực Cần Giuộc, Cần Đước, theo tục truyền từ nửa sau thế kỷ XIX đã có bốn danh cầm kiệt xuất: Sâm, Hồ, Ngô, Đạo, Nhứt vĩ quán chi
Bốn ông Sâm, Hồ, Ngô, Đạo được các nhạc công đời sau coi như những danh cầm bậc thầy, một vĩ nhạc do họ diễn tấu quán xuyến được tất cả những gì ưu tú nhất của nghệ thuật âm thanh.
Trong thực tế, vào những năm bản lề của thế kỷ XIX, XX truyền thống nhạc cổ của địa phương được các thầy đờn như Hai Trì cùng hai người con gái là Sáu Giỏi, Bảy Lung, Nhạc Hộ, Nhạc Viên…tiếp tục truyền bá, thì nhạc sư Nguyễn Quang Đại (thường gọi Ba Đợi, người mà đời sau xưng tụng là hậu tổ của nhạc cổ Nam Kỳ) đã được mời về Cần Đước để dạy nhạc.
Đầu thế kỷ XX ở khu vực này đã có nhiều vạn nhạc lễ và một số nhóm đàn cây tài tử diễn tấu trong cúng đình, miễu, tang lễ và những cuộc tiệc vui chơi, cưới xin. Những danh cầm nhạc tài tử xuất sắc nhất của thời kỳ này là bộ tứ Tịnh-Khiết-Thoàn-Chiêu.
Ở Cần Đước, Nhạc Láo tên thật là Nguyễn Văn Láo (1901-1943) (người Tân Lân, Cần Đước, con của Nhạc Viên) cùng Bảy Quế (con nhạc Hộ) và các học trò của mình là Năm Lồng, Năm Giai, Hai Đạm, Tám Nhứt…lập thành một vạn nhạc diễn tấu cả nhạc lễ lẫn nhạc tài tử. Nếu với bộ tứ Tịnh-Khiết-Thoàn-Chiêu, nhạc cổ khu vực Cần Đước, Cần Giuộc chiếm được vị trí quan trọng trong giới đàn ca tài tử Nam kỳ thì tiếng tăm của Nhạc Láo, nhạc Cần Đước đã thật sự đạt đến tột đỉnh, đánh bạt uy tín những vạn nhạc nổi tiếng ở đồng bằng sông Cửu Long, ở Tây Ninh, ở Gò Vấp, Gia Định.
Phần đóng góp lớn lao của Nhạc Láo, nhạc Cần Đước là đầu tiên diễn tấu thành công một cách sáng tạo các bài bản nhạc cổ theo nhịp 8, khi các nơi khác vẫn còn chơi theo nhịp 4. Khi ca nhạc tài tử bước đầu biểu diễn ca ra bộ và khi gánh cải lương của thầy Năm Tú ra đời Ở Mỹ Tho và liên tiếp mấy thập niên sau đó, ở Cần Giuộc, Cần Đước đã xuất hiện nhiều danh cầm: Ba Đồng (Tân Kim), Chín Kỳ (kinh Nước Mặn), Tư Huyện (Phước Lâm), Mười Còn (Chợ Núi), Bảy Hàm (Trương Văn Đệ, Phước Lâm), Sáu Quí (em ruột Tư Huyện) và sau đó có Năm Ơn (Nguyên giám đốc nhà hát cải lương Việt Nam, Hà Nội), Hai Biểu (Chợ Đào), Mười Hinh (Tân Lân)…Họ đã từng diễn tấu cho nhiều gánh cải lương, đài phát thanh, các hãng dĩa Béca, Pathé, Asia và giảng dạy tại trường Quốc gia Âm nhạc Sài Gòn.
Trong thực tế các nhạc công Cần Giuộc, Cần Đước đã chiếm lĩnh vị trí quan trọng trong giới nhạc cổ. Bốn người hàng đầu được chọn ở thời kỳ này là Huyện-Còn-Hàm-Có. Trong số này, đặc biệt có Tư Huyện là người đầu tiên thành công trong việc dùng vi-ô-lông diễn tấu nhạc cổ và Bảy Hàm, người nhạc công đã từng chơi đàn cho gánh cải lương thầy Năm Tú, đã nghiên cứu tạo ra cây đàn kìm 4 dây được Viện Nghiên cứu âm nhạc (Bộ văn hoá) công nhận.
Cần Đước, Cần Giuộc không những đã cung ứng một số lượng nhạc công cho Sài Gòn và hiện nay, những nhạc công thế hệ sau vẫn còn giữ một vai trò quan trọng ở khu vực này.
Năm 1930, vì tham gia hoạt động “quốc sự”, Nhạc Láo đã rời Cần Đước lánh lên Gò Vấp. Từ đây, nhạc Cần Đước bắt đầu hình thành một chi phái tại Gia Định. Sau đó, Chín Láo cùng Chín Thau và sau đó là Tám Nhứt (Phan Văn Nhứt), Phan Văn Lựa, Phan Văn Hai (Hai Tò Le) đã thành lập vạn nhạc lễ Gò Vấp. Ở đây, nhạc Cần Đước càng ngày càng phát triển mạnh mẽ và đến nay đã trở thành một lò nhạc lớn ở thành phố Hồ Chí Minh.
Từ lò nhạc này và ngay tại quê hương Cần Đước đã sản sinh ra những thế hệ nhạc công mới: Tư Tuội (Ngô Văn Tuội), Ngọc Ánh (nhạc công của Đoàn hát bội thành phố Hồ Chí Minh), Ba Tu (Trương Văn Tự, nhạc công của Nhà hát cải lương Trần Hữu Trang) v.v… là những người kế tục và hiện nay các thế hệ sau của nhạc Cần Đước, Cần Giuộc là một đội ngũ đông đảo.
